Αρχαιολογία των Αισθήσεων / Άρωμα

Το ταξίδι της ΚΟΡΡΕΣ με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2017, όταν η εταιρία κλήθηκε να συζητήσει το ενδεχόμενο συνεργασίας στη νέα έκθεση που σχεδιαζόταν με τίτλο «Οι αμέτρητες όψεις του ωραίου στην αρχαιότητα».

Σε μια έκθεση με βασική προοπτική την αρχαιολογία των αισθήσεων, από την ομάδα μας ζητήθηκε να συμμετέχει με κεντρικό άξονα την αίσθηση της Όσφρησης και, πιο συγκεκριμένα, της Όσφρησης μέσα από το Άρωμα. Το ζητούμενο ήταν να προσπαθήσουμε, στηριζόμενοι σε τεκμήρια της Γραμμικής Β γραφής στο πλαίσιο της πειραματικής αρχαιολογίας, να παρασκευάσουμε 3 αρωματικά έλαια, παραμένοντας όσο πιο πιστοί γίνεται στις μεθόδους της αρχαιότητας.

Το σημείο εκκίνησης είναι πάντα η βιβλιογραφική έρευνα (Βογιατζής 2015) και από εκεί ακριβώς ξεκίνησα, αναζητώντας υποψήφια φυτά για την παρασκευή αρωματικών ελαίων.

Αρχές Μαρτίου 2017 η βιβλιογραφική έρευνα συνεχίζεται, αυτήν τη φορά συγκεκριμένα για την αρχαία μέθοδο παρασκευής αρωματικών ελαίων, στηριζόμενος κυρίως στην εργασία του Φάππα 2009, Shelmerdine 1985 και σε αναφορές προγενέστερων ξένων μελετητών και αρχαίων κειμένων, όπως συνταγές στα πρωτότυπα βιβλία του Διοσκουρίδη και στοιχεία από τα βιβλία του Θεόφραστου.

Το ταξίδι της έρευνας με βρίσκει στην Κρήτη, να επισκέπτομαι την βιβλιοθήκη Ρεθύμνου, αναζητώντας την εργασία της Ellen Douglas Foster (Foster 1988), ένα έργο που αποδείχθηκε πολύ βοηθητικό για την κατανόηση της μεθόδου παρασκευής των αρωματικών ελαίων στην αρχαιότητα. Η Foster, μέσα από την εργασία της, εκτός από την διευρυμένη έρευνα σχετικά με τον Μυκηναϊκό τρόπο παρασκευής ελαίων και τις μεταφράσεις πολλών σχετικών ιδεογραμμάτων, έχει ένα μοναδικό τρόπο να μεταφέρει τον αναγνώστη στο μαγικό κόσμο της αρχαιότητας. Σε αυτήν την εργασία στηρίχτηκα για την κατανόηση της διαδικασίας της στύψης και για τον τρόπο παρασκευής των αρωμάτων.

Με την επιστροφή μου από την Κρήτη και την ολοκλήρωση της βιβλιογραφικής έρευνας, καταλήγω στην επιλογή των τριών αρωματικών φυτών τριαντάφυλλου, φασκόμηλου και κύπειρου/κορίανδρου, καθώς και στην μέθοδο παρασκευής των αρωματικών ελαίων που θα ακολουθήσω.

Σύμφωνα με την μελέτη της Ellen Douglas Foster (Foster 1988) η μέθοδος παρασκευής των αρωματικών ελαίων των Μυκηναίων αρωματοποιών δεν είναι γνωστή και μπορεί μόνο να προσεγγιστεί από τα τεκμήρια της Γραμμικής Β κι από τα κείμενα του Θεόφραστου (Περί Οσμών) και Διοσκουρίδη (Περί Ύλης Ιατρικής).

Κατά την Κλασική εποχή το αρωματικό έλαιο μπορεί να παρασκευάζονταν με απλή εμβάπτιση (steeping) της αρωματικής ύλης (φυτικής ή άλλης προέλευσης) σε κάποιο φυτικό έλαιο καρπών (π.χ. ελαιόλαδο, σησαμέλαιο, αμυγδαλέλαιο), χωρίς θέρμανση (βρασμό) ή με μία από τις περίπλοκες συνταγές που αναγράφονται στα κείμενα του Διοσκουρίδη. Οι συνταγές αυτές χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: α) Εκείνες που χρησιμοποιούν μόνο ένα ήδυσμα (δηλ. την κύρια αρωματική ύλη που δίνει το τελικό κυρίαρχο αρωματικό χαρακτήρα στο αρωματισμένο έλαιο), το οποίο έχει ελαφριά οσμή και προέρχεται από φρέσκα λουλούδια, φύλλα ή φρούτα β) Εκείνες που χρησιμοποιούν διάφορα ηδύσματα με βαρύ, δυνατό αρωματικό χαρακτήρα (όπως μύρο, κανέλλα, βάλσαμο), τα οποία και εισάγονταν.

Τα αρωματικά έλαια της κατηγορίας α’ παράγονταν με μια διαδικασία που περιλάμβανε την κατεργασία ενός ελαίου-βάσης με την τεχνική της στύψης (heat extraction), κάνοντας χρήση διάφορων φυτικών υλικών που καλούνταν στύμματα, τα οποία είχαν ασθενή αρωματικό χαρακτήρα. Η διαδικασία αυτή δημιουργούσε το έλαιο στύψης. Το τελικό αρωματικό έλαιο υποτίθεται ότι δημιουργούνταν με την προσθήκη του κύριου αρωματικού φυτού (ήδυσμα) στο κρύο έλαιο στύψης με απλή εμβάπτιση (steeping).

Τα αρωματικά έλαια της κατηγορίας β’ παράγονταν με απευθείας εμβάπτιση των ηδυσμάτων και στυμμάτων σε θερμό έλαιο-βάση, μια διαδικασία που μπορεί να περιελάμβανε τον βρασμό του μίγματος.

Στο πλαίσιο της πειραματικής αρχαιολογίας, επιχειρήθηκε η εργαστηριακή παρασκευή τριών αρωματικών ελαίων, τα οποία εντάσσονται στην κατηγορία α’ και περιλαμβάνουν δύο αρωματικά έλαια με ένα διακριτό ήδυσμα το καθένα (τριαντάφυλλο, φασκόμηλο) κι ένα έλαιο στύψης, που περιέχει το διακριτικό ασθενές άρωμα δύο στυμμάτων (κύπειρος και κορίανδρος). Όπως προαναφέρθηκε, δεν υπάρχει καμία γραπτή περιγραφή της διαδικασίας παρασκευής των αρωματικών ελαίων στα τεκμήρια της Γραμμικής Β. Στοιχεία για την επιλογή των φυτικών υλών και της διαδικασίας της στύψης αντλήθηκαν από τις εργασίες των Μιχάλη Βογιατζή (Βογιατζής 2015), δρ Ιωάννη Φάππα (Φάππας 2009), από τις μελέτες των Ellen Douglas Foster (Foster 1988) και Cynthia Wright Shelmerdine (Shelmerdine 1985) κι από τα έργα Περί Οσμών του Θεόφραστου και Περί ύλης ιατρικής του Διοσκουρίδη.

Το επόμενο βήμα είναι η συγκέντρωση όλων των απαραίτητων πρώτων υλών και εκεί υπήρξε καθοριστική η συμβολή του γεωπόνου της εταιρείας μας, Γιώργου Σταυρόπουλου. Σύμφωνα με τον Θεόφραστο, ο καλύτερος κύπειρος προέρχεται από τις Κυκλάδες, από όπου και τον προμηθευτήκαμε. Σταδιακά, συγκεντρώσαμε και όλα τα υπόλοιπα απαραίτητα υλικά, όπως το αγριέλαιο, πέταλα και αιθέριο έλαιο τριαντάφυλλου, φύλλα και αιθέριο έλαιο φασκόμηλου, καρπούς κορίανδρου, μαλλί ως μέσο φίλτρανσης και ερυθρό οίνο, που χρησιμοποιείτο ως βοηθητικό μέσο για την ανάμειξη με τον κύπειρο, ώστε να αναδυθεί το άρωμα από τις ρίζες του με πιο αποδοτικό τρόπο.

Τέλη Μαρτίου, και αφού έχουν συγκεντρωθεί όλα τα απαραίτητα υλικά, ετοιμάζεται ο εργαστηριακός εξοπλισμός της μεθόδου παρασκευής αρωματικών ελαίων και ο Απρίλιος με βρίσκει στο εργαστήριο.

Το πρώτο βήμα, μετά την παραλαβή ποσότητας κονδύλων κυπείρου, ήταν η κατεργασία του για τη χρήση του ως στύμματος. Ξεκινάμε με τον καθαρισμό, μια διαδικασία αρκετά δύσκολη και χρονοβόρα, καθώς χρειαζόταν να καθαριστεί η ρίζα από τα χώματα και να φύγουν οι ξένες ύλες, το πλύσιμο, το στέγνωμα και η μερική ξήρανση.

Μέσα Απριλίου παρασκευάζεται το πρώτο εργαστηριακό ροδέλαιο και μέχρι το τέλος του μήνα ολοκληρώνεται την παρασκευή και των δύο άλλων ελαίων, φασκόμηλου και κύπειρου/κορίανδρου.

φωτογραφίες © Μαργαρίτα Νικητάκη

Το project ήταν εξαιρετικά ενδιαφέρον για πoλλούς λόγους. Για έναν ερευνητή, πάντα το στάδιο της βιβλιογραφικής αναζήτησης είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη περίπτωση χρειαζόταν να προσεχθεί ότι, παρόλο που οι προδια- γραφές ορίζουν την τήρηση της μεθοδολογίας από τις πηγές στις οποίες βρέθηκαν οι πληροφορίες και οι αναφορές, ξεκινά ένα πείραμα και υπάρχει πάντα το περιθώριο ανακρίβειας. Μέσα από αυτό το περιθώριο η προσπάθεια ήταν να αγγιχθεί ο κόσμος της αρχαιότητας, έχοντας ως βασικό οδηγό ορισμένα μόνο δεδομένα.

Καταλήγουμε, λοιπόν, πως ουσιαστικά τον αρχαίο αυτό κόσμο ενδεχομένως να μην μπορούμε να τον αγγίξουμε, μπορούμε όμως να τον πλησιάσουμε κατά πολύ – και το αποτέλεσμα με δικαίωσε. Κάθε βήμα, κάθε στάδιο - από την έρευνα και το διάβασμα μέχρι το εργαστήριο - είχε τη δική του μαγεία και προσέφερε μεγάλη ικανοποίηση.

Όταν όλα ξεκίνησαν στο εργαστήριο, ήταν σαν να βρίσκονταν σε έναν εντελώς άγνωστο δρόμο. Ανάλογα πως εξελίσσονταν τα πράγματα, πώς άλλαζαν ανάλογα με τα νέα δεδομένα, τα νέα στοιχεία που μου φανέρωναν τα βιβλία, και κατά βούληση έπραττα. Δεν υπήρχαν σαφείς οδηγίες ακολουθήθηκαν γενικότερες κατευθύνσεις και εμπιστεύτηκα την εμπειρία και το ένστικτό μου.

Για παράδειγμα, όταν απομονώθηκε το λάδι της στύψης, το άρωμά του ήταν όντως ευχάριστο και έτσι βεβαιώθηκε ότι η διαδικασία που είχα ακολουθήθηκε ήταν επιτυχημένη, γεγονός το οποίο έδωσε ώθηση για το επόμενο στάδιο.

Ολοκληρώνοντας την Παρασκευή των ελαίων, τα συναισθήματα είναι ανάμεικτα. Υπάρχουν πράγματα δεν γνωρίζουμε για τον κόσμο της αρχαιότητας, όπως για την τεχνολογία τους, τον ακριβή τους εξοπλισμό, ακόμη και τον αριθμό των ατόμων που χρειάζονταν για όλη την διαδικασία. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι ακολουθήθηκε πιστά η μέθοδος που χρησιμοποιούσαν οι αρωματοποιοί της αρχαιότητας, ωστόσο επιχειρήθηκε να προσεγγιστεί όσο επέτρεπαν τα δεδομένα.

Η γενικότερη αίσθηση είναι ότι έκανα ένα ταξίδι. Ένα ταξίδι στον αρχαίο κόσμο της αρωματοποιίας, στη διάρκεια του οποίου αισθάνθηκα ότι άγγιζα και εγώ, μέσα από σύγχρονα μέσα και εξοπλισμό, τις ίδιες πρώτες ύλες, τα ίδια αρώματα, ότι είχα τα ίδια αισθητηριακά ερεθίσματα με τους αρωματοποιούς της αρχαιότητας και ότι σίγουρα, έστω και στιγμιαία, μοιράστηκα μαζί τους την ίδια ευχαρίστηση του εργαστηρίου και της δημιουργίας ενός αρωματικού λαδιού. Ένα ταξίδι πίσω στον χρόνο που ενδεχομένως δεν μπορούμε να τον αγγίξουμε, αλλά μπορούμε να μοιραστούμε τα ίδια συναισθήματα μαζί τους μέσα από τις πρώτες ύλες.

Υλικά και μέθοδοι

Στον ακόλουθο πίνακα παρατίθενται τα υλικά για την παρασκευή των τριών αρωματικών ελαίων.

* τα αιθέρια έλαια χρησιμοποιήθηκαν επικουρικά για την ενίσχυση της οσμής του τελικού αρωματικού ελαίου. Δεν υπάρχουν ενδείξεις χρήσης της τεχνολογίας αιθέριων ελαίων στα τεκμήρια της γραμμικής Β.

φωτογραφίες © Μαργαρίτα Νικητάκη

Ελληνική βιβλιογραφία

Βογιατζής 2015: Μιχάλης Βογιατζής, Αρωματικά και θεραπευτικά φυτά στα τεκμήρια της γραμμικής Β,

Πανεπιστήμιο Κρήτης

Διοσκουρίδης, Περί Ύλης Ιατρικής, Λόγος Πρώτος, 53

Θεόφραστος, Περί Οσμών, 14-28, 33

Φάππας 2009: Ιωάννης Φάππας, Τα αρωματικά έλαια και οι πρακτικές χρήσης τους στη Μυκηναϊκή Ελλάδα και την Ανατολική Μεσόγειο (14ος‐13ος αι. π.Χ.), Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία

Foster 1988: Ellen Douglas Hamill Foster, The Manufacture and Trade of Mycenaean Perfumed Oil, Duke University Shelmerdine 1985: Cynthia Wright Shelmerdine, The Perfume Industry of Mycenaean Pylos, University of Texas